امیل دورکیم؛ یکی از بنیانگذاران جامعه شناسی معتقد است که تفاوت جوامع جدید با جوامع قبل را می توان در دو کلمه « تشابه» و « تفاوت» خلاصه کرد. در جوامع قدیمی، آدم ها شبیه هم اند. یعنی مانند هم می پوشند، می خورند، می گردند و در کل مانند هم فکر می کنند. ولی در جوامع جدید تفاوت ها یعنی تنوّع و گوناگونی بیشتر می شود. این ویژگی در عرصه های مختلف زندگی قابل مشاهده است. مثلا شغل آدم ها در جوامع قدیمی عمدتا کشاورزی است ولی در جوامع جدید هزاران شغل به وجود می آید. خلاصه آنکه خیلی چیزها در جوامع قدیمی «مشابه» و در جوامع جدید؛ «متنوع» است.


در جوامع جدید، مد fashion یکی از آن پدیده هایی است که دیدگاه جامعه شناسانی نظیر دورکیم را زیر سوال می برد. منظورم چیست؟ یعنی وقتی یک مد فراگیر شد در فاصله کوتاهی بسیاری از مردم شبیه هم می شوند. البته درست است که این شباهت همان شباهتی نیست که در جوامع قدیمی وجود داشت. در اینجا فرد انتخاب می کند که از یک مد پیروی کند ولی در جوامع قدیمی چندان انتخابی وجود نداشت. در واقع « اجبار» و « انتخاب» نقطه تفاوت دو نوع جامعه است. ولی اصل تفاوت که ویژگی جامعه جدید است زیر سوال رفته است. البته برخی از جامعه شناسان معتقدند که در جامعه جدید هم نوعی اجبار وجود دارد. چرا که وقتی یک مد فراگیر شد فرد برای بدست آوردن « تأیید اجتماعی » جامعه مجبور می شود از آن پیروی کند. در غیر این صورت ممکن است با عکس العمل جامعه مواجه شود.
بسیاری از مردم به این دلیل اولیه سراغ مد می روند که می خواهند متفاوت به نظر برسند و برای خودشان هویت مستقلی داشته باشند. ولی آیا مد می تواند این خواسته را تأمین کند؟ روزی یک جامعه شناس در یکی از کلاس هایش تحقیق کوچکی انجام داد. از هر یک از دانشجویانش که شلوار جین مدل « لوی ۵۰۱ » پوشیده بودند پرسید “چرا این شلوار را انتخاب کرده اید”؟ تقریبا همه آنان گفتند چون می خواهیم متفاوت باشیم و هویت خاص خودمان را داشته باشیم. استاد در پایان رو به آنان کرد و گفت “تعجب می کنم که چطور ممکن است ۲۵ نفر از ۳۰ نفرتان یک شلوار را بپوشید و بعد تصور کنید که متفاوت هستید. این امکان پذیر نیست. آن ۵ نفر متفاوت ترند یا شما؟”.
در سال گذشته ریش موسوم به داعشی در بین بسیاری از پسرها مد شد. آدم هر کسی را در خیابان های شهرهای بزرگ می دید- که پیرو این مد است- تصور می کرد که همین چند ساعت قبل او را در خیابان دیگری، در تلگرام یا در یکی از شبکه های ماهواره ای دیده است! مد قدرت یکسان سازی دارد. مد به ظهور هویت های مستقل مجال نمی دهد. برای همین هنرمندان که یکی از دغدغه های اصلی شان تفاوت و تمایز است همواره سعی می کنند به هیچ مدی پایبند نباشند و اتفاقا خودشان در جلوی صف بأیستند و هدایتگر جریان مد باشند!
در دنیای امروز معمولا این رسانه ها هستند که مد را می سازند. مدتی قبل خبرنگاری از من پرسید که “به نظر شما هم اکنون گرایش های فرهنگی مردم به کدام سمت است”؟ گفتم امکان دارد با هم به پشت بام برویم؟ تعجب کرد و گفت چرا؟ گفتم “باید جهت دیش های ماهواره را ببینم”! توضیح دادم که زمانی بیشتر دیش ها به سمت ترکیه بود. جامعه ایران ترکیه زده شد. آدم دچار شک می شد که ابراهیم تاتلیس ایرانی است یا ترکیه ای! مد ها که جای خود داشت. بعد دیش ها به سمت اروپا یا همان هاتبرد چرخید. موهای بلوند مد شد و شهرت شکیرا از بسیاری از خوانندگان ایرانی پیشی گرفت. باز دیش ها به سمت عرب یا ماهواره عرب ست چرخید. جامعه ایران عرب زده شد! آرایش عربی یا خلیجی همه گیر شد و این بار نانسی عجرم از بسیاری از خوانندگان ایرانی پیشی گرفت. البته نباید کتمان کرد که دخالت نهادهای رسمی در موضوع مد و پوشش باعث شده است تا جامعه نتواند در کمال آرامش درباره انتخاب هایش تأمل و بررسی و بحث کند و مدام در موقعیت واکنش و مقاومت قرار می گیرد.
باید خوشحال بود که با رشد شبکه های اجتماعی به ویژه اینستاگرام و امکان وسیع تبادل ایده ها ، خلاقیت ها و عکس های مربوط به مد و لباس و در کنار آن کاهش استقبال از شبکه های ماهواره ای، در یکی دو سال گذشته گوناگونی و تنوع که ویژگی جامعه امروز است بیشتر شده است. این را باید به فال نیک گرفت.

✔️فردین علیخواه